Hartmut Binders beeldenfoliant Franz Kafka. Ein Leben in Bildern

Al sinds 1960 verschijnen er boeken vol oude en contemporaine beelden uit Kafka’s leven. Het begon met Emanuel Frynta’s Franz Kafka lebte in Prag en ging daarna via Gustav Janouchs Franz Kafka und seine Welt (1965) en Jiří Gruša’s Franz Kafka aus Prag (1983) naar Klaus Wagenbachs derde uitgebreide en herziene editie van Franz Kafka. Bilder aus seinem Leben (2008), na een veel bescheidener voorloper in 1966.

En toen kwam in nota bene hetzelfde jaar als Wagenbachs laatste editie de foliant Kafkas Welt. Eine Lebenschronik in Bildern van Kafka-onderzoeker Hartmut Binder uit. Om precies te zijn: 1214 beelden op 679 pagina’s in een groot boek van 3,3 kilo! Alles in zwart/wit.

Dit leek niet te overtreffen, ook niet door Wagenbach, die zich dan kennelijk ook niet meer aan een vierde druk heeft gewaagd.

Maar het tegendeel bleek het geval: medio dit jaar kwam weer een foliant uit, zij het nu iets kleiner van formaat maar wel iets dikker: Franz Kafka. Ein Leben in Bildern. Om opnieuw precies te zijn: 1574 beelden op 1060 pagina’s, edoch een halve kilo lichter! Gezien de titel kennelijk niet zomaar een uitgebreide en herziene editie van Kafkas Welt. En bovendien nu in kleur, uiteraard waar dit kon. (Maar het zou kunnen dat een aantal afbeeldingen is ingekleurd voor deze editie.)

Kortom, wat mij bereft: het ultieme Kafka-beeldenboek.

Het zou weleens Hartmut Binders (*1937) laatste (grote) Kafka-publicatie kunnen zijn. De 87-jarige doet het noodgedwongen rustiger aan en heeft een groot deel — of misschien zelfs alles — van zijn enorme Kafla-verzameling aan het Deutsches Literaturarchiv overgedaan (een klein deel daaruit is hier te zien in de expositie Kafkas Echo (nog te zien tot 22 juni 2025). Een prachtig eerbetoon aan zijn decennialange Kafka-onderzoek sinds minstens 1967 is de bundeling van zijn artikelen sinds dat jaar in het bijna even massieve Auf Kafkas Spuren [LINK], dat in 2023 bij Wallstein Verlag verscheen.

Er zijn meer verschillen dan alleen kleur, belangrijker want inhoudelijk. Enkele hoofdstukken in Kafkas Welt werden gesplitst en kregen andere titels, maar wezenlijk is dat niet. Opvallend is de ‘Editorische Notiz’ in het begin: ‘Es wird empfohlen, sich vor der Lektüre des Werkes mit dem Anhang Zu den Textnachweisen auf Seite 1061/1062 vertraut zu machen.’ Zoiets maak je niet vaak mee, maar het is zeker een nuttig advies. Mogelijk was er lering getrokken uit ervaringen met Kafkas Welt, waarin die bijlage ook stond.

Heel belangrijk is dat deze nieuwe editie een register heeft gekregen, een instrument dat node werd gemist in Kafkas Welt. Een — naar pagina’s, niet naar beeldnummers verwijzend — gecombineerd namenregister, d.w.z. van personen, organisaties en bedrijven, periodieken (deze niet onder titel maar onder ‘Zeitschrift’ en ‘Zeitung’), steden, e.d., gevolgd door een concordantie van straatnamen in Duits en Tsjechisch. Maar helaas ontbreken de titels van Kafka’s werk in dit register.

Het is verder natuurlijk ondoenlijk, hoewel heel verleideljk, om alle 360 nieuwe (of vervangende) afbeeldingen te ontdekken en af te lopen. Algemeen moet ik zeggen dat het er schitterend uitziet, het gros van de beelden in kleur. (Je gaat bijna denken dat ze — met AI? — zijn ingekleurd.) Het is werkelijk een lust voor het oog, zoals dat heet. De opmaak is geheel vernieuwd, ook in die zin lijkt het een nieuwe en geen uitgebreide en herziene herdruk. Een beetje vreemd zijn de citaten uit de ‘Zürauer Texte’ uit 1916-18 telkens in de kantlijn, want ze voegen niets toe aan de beelden en de bijschriften. Volgens Binder was het een idee van de uitgever om zo die bladruimte wat te vullen.

Een paar kleine kanttekeningen:
• De uitvoerige ‘Bildnachweise’ achterin in heel kleine letter hebben het nadeel dat de bronnen alfabetisch opgesomd worden en zo de daarachter vermelde beeldnummers moeilijk te vinden zijn. Verder zijn sommige facsimile’s van manu- en typoscripten moeilijk leesbaar (bv. nrs. 56, 165, 371, 634, 832, 1336, 1442, 1480).
• Kafka’s favoriete beeld door Jean Huber van Voltaire die zich al dicterend ’s ochtends aankleedt (nr. 493) was niet het afgebeelde schilderij maar een daarop gebaseerde ‘Stich’, een gravure dus (zie hierboven), zoals ook het bijgaande citaat vermeldt.
• Van de asbestfabriek (nr. 636) bestaan echt betere foto’s dan deze uit ca. 1980.
• De bij nr. 1523 vermelde ‘Chronologische Initialen’ van Dora Diamant zijn al in 2013 afgedrukt in de Duitse vertaling van haar biografie door Kathi Diamant.
• Kafka’s voormalige Berlijnse woning Grunewaldstraße 13 (nr. 1540) heeft een minder opvallende tweede plaquette aan de zijmuur: ‘Die Guten gehn im gleichen Schritt. Ohne von Ihnen zu wissen tanzen die Andern um sie die Tænze der Zeit’, aangebracht door de ‘Notgemeinschaft der deutschen Kunst’ in 1983.

Beschouwelijk
Deze uitgave lokte bij mij de neiging tot beschouwing uit. Wat is het nut en de noodzaak, de betekenis en de waarde van een beeldenboek als dit? En dan hebben we het niet over stand- en borstbeelden. Het lijkt mij zinvol je dat af te vragen

Ik kan me een aantal functies van deze beelden voorstellen, namelijk antwoorden op vragen die rijzen bij het lezen van zijn werk, dagboek en brieven. Waarover precies had Kafka het in zijn werk, dagboek en brieven: plekken, gebouwen, mensen, lectuur, enzovoort? Kunnen we iets zeggen over zijn beleving van dat alles, over de sfeer die er rondom heerst, met name landschappen? Sterker nog: kunnen we zelfs meevoelen met zijn beleving, met andere woorden ons identificeren met hem, ons in hem verplaatsen? Zeggen die foto’s en documenten ons iets over zijn fictioneel werk? Helpen ze zelfs bij het begrijpen en interpreteren van dat nog steeds als raadselachtig ervaren werk? (Wat dit laatste betreft: als je zijn dagboek en brieven goed leest, ontdek je gaandeweg wat Kafka zelf met zijn werk wilde uitdrukken.)

Eerlijk gezegd weet ik niet zo goed het antwoord op die vragen. Het simpelste antwoord luidt: het is in elk geval een mooie maar vooral ook nuttige aanvulling op zijn biografie.

Voetnoot
Tot slot iets opmerkelijks. Bij een foto van een Italiaans vergezicht (1912, nr. 786) wordt in de noot onderaan verwezen naar… Binders bloedeigen Kafkas Welt! Ja, dan moet het hier besproken boek wel een geheel aparte editie zijn.

Niels Bokhove
11-12-2024

Hartmut Binder, Franz Kafka. Ein Leben in Bildern. Vitalis Verlag, Praag 2024. — 1088 pp., € 99,90. — ISBN ISBN 978-3-89919-839-3.