Artikelen

Tijdens vergadering 1992 Hoewel hij steeds zei: ‘Ik ga niet in het bestuur zitten’ heeft hij toch een belangrijke aanjagersrol gespeeld bij de oprichting van de Kafka-Kring. Belangeloos stelde hij in 1991-92 zijn schitterende loft onder de hanebalken boven de Lauriergracht in Amsterdam ter beschikking voor vergaderingen: etentjes binnen, als ik mij goed herinner, en borrelen buiten op zijn hoge dakterras. Leo Ikelaar is op 26 augustus op de respectabele leeftijd van 87 jaar overleden. Het was Erik Mossel, secretaris in spe , die ons — Herman Verhaar (op afstand vanwege een ziekte), Hans-Richard Eyl en mij — in ...

Donderdag 30 mei jl. zouden de Kafka-Kring, uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep en het Goethe-Institut in laatstgenoemde instelling samen met Kafka-vertaler en dichter Willem van Toorn diens inleidende boek Kafka voor beginners en zijn keuze uit Kafka’s brieven Ik moet u zo ontzettend veel schrijven , beide recentelijk verschenen, feestelijk presenteren. Maar het mocht niet zo zijn: na een korte ziekenhuisopname overleed Willem van Toorn op 88-jarige leeftijd de ochtend na die donderdag. Zijn laatste twee Kafka-publicaties heeft hij nog wel kunnen zien. Willem van Toorn is uiteraard bekend als dichter e...

Op 30 april jl. is Peter Demetz overleden. Hij is niet zomaar iemand in Kafka-land, heeft diverse publicaties over Kafka op zijn naam staan. En zijn vader is in dit verband zeer het vermelden waard. Peter Demetz, geboren op 21 oktober 1922 in Praag, studeerde germanistiek aan de Karel-Universiteit in zijn geboortestad. Na een rol in het verzet onder het nazi-regime promoveerde hij hier in 1948. Van 1950 tot 1952 werkte hij als redacteur bij Radio Freies Europa in München, het jaar daarop emigreerde hij naar de Verenigde Staten. Hier werkte hij aanvankelijk als docent aan Yale University in New Haven, Connecticut, ...

In dit Kafka-jaar 2024 valt in Nederland, naast natuurlijk de activiteiten van de Kafka-Kring, deels in samenwerking met het Goethe-Institut, de opvoering op van György Kurtágs Kafka-Fragmente (Opus 24, 1987) door het Concertgebouworkest . Uitvoerenden zijn Katrien Baerts, sopraan, en Wibert Aerts, viool. Aan sommige uitvoeringen doet Arnon Grunberg mee om zijn fascinatie voor Kafka’s werk te delen (en ook zijn gebrek aan kennis over de auteur te etaleren). Kurtágs werk bestaat uit veertig op muziek gezette korte teksten uit Kafka’s oeuvre, onderverdeeld in vier delen en geschreven voor sopraan en viool. Ik vro...

In de Brief an den Vater beschrijft Kafka hoe hij als kleine jongen met zijn vader naar het zwembad ging. Dat was voor hem geen prettige herinnering. Hij voelde zich terneergedrukt: ‘Ik mager, zwak, tenger, jij fors, groot, breed.’ In de biografie van Max Brod staat dezelfde herinnering, door Kafka later verteld aan Dora Diamant, maar er wordt iets aan toegevoegd. Als zijn vader hem had meegenomen naar het zwembad, dronken zij samen een halve liter bier. Ook dat heeft Kafka altijd onthouden en het ontroert me, mede omdat mijn vader, als we aan tafel zaten en het warm weer was, een enkele keer aan mij vroeg: ‘zullen we sa...

Aan zijn blinde jeugdvriend Oskar Baum heeft Kafka eens het verhaal verteld over de poging de eenzaamheid van de mens te overwinnen. Er zou een plaats moeten zijn waar mensen bij elkaar kunnen komen en elkaar kunnen zien en spreken zonder een uitnodiging te hebben gekregen. Iedereen kan komen en gaan wanneer hij er zin in heeft, daartoe bestaat geen enkele verplichting. Toch krijgt hij het gevoel welkom te zijn zonder dat er huichelarij in het spel is. Een goed idee. Maar het was niet iets nieuws. Kafka beschrijft het koffiehuis. Een koffiehuis biedt overigens vaak meer dan oppervlakkig sociaal contact. Het hangt er bovendien...

Toen in de jaren vóór 1905 de oude Jodenstad werd afgebroken, moesten, schrijft Egon Erwin Kisch, 62 ‘salons’ het veld ruimen om daarna hun deuren in andere wijken van Praag weer te openen. Joodse bordeelhouders waren dus niet ongebruikelijk en ook ‘het gezin van de bordeelhouder’ ging op Kol Nidre (de eerste avond van Jom Kipoer) naar de Alt-Neu-Synagoge, zoals Kafka 1 oktober 1911 in zijn dagboek noteert. De naam van de bordeelhouder staat er niet bij. Mogelijk doelt Kafka op de eigenaar van ‘Salon U Šuhů’, het bordeel in de Benediktsgasse dat hij één of twee dagen eerder zou hebben bezocht. In ieder geval zal het Ema...

Toen Kafka eind september 1923 naar Berlijn ging, vond hij een grote kamer met erker in Berlijn-Steglitz, een rustige bomenrijke wijk aan de rand van de stad die hem wel beviel. De kamer wel te verstaan, want in Eine kleine Frau (Een klein vrouwtje) heeft hij vastgelegd dat de verhuurster altijd wat op hem had aan te merken. Hij verhuist naar een andere woning, met twee kamers, slechts twee straten verderop, aan de Grunewaldstrasse. Daar woonden Kafka en Dora van 15 november 1923 tot 31 januari 1924. ‘Eine ganze Reihe literarischer Gesandter machte sich auf den Weg hinaus nach Steglitz’, schrijft Stach, onder wie Ego...

In september 1913 vond een internationaal congres over het reddingswezen en ongevalpreventie in Wenen plaats. De Praagse Unfallversicherungsanstalt stuurde twee gedelegeerden: de directeur Robert Marschner, de hoofdinspecteur en directe chef van Kafka Eugen Pfohl. De Konzipist dr. F. Kafka mocht mee, vermoedelijk als cadeau, omdat hij de voordrachten had geschreven die Marschner en Pfohl op het congres zouden houden. Het Prager Tagblatt bericht op 15 september 1913 over het congres. In dat berichtje staat dat 'der niederländische Delegierte Dr. J. Baart der[!] la Faille (Utrecht) eine These des Vortrages des ...

Bij zijn 140e geboortedag, 3 juli 2023 Niels Bokhove Over de vrouwen in Franz Kafka’s leven is al het nodige (en misschien ook onnodige) geschreven. Denk alleen al aan Milena Jesenská en Dora Diamant, elk met een of zelfs meer biografieën, en Felice Bauer, die met een ‘vie romancée’ is vereerd. Maar over één vrouw is bij mijn weten nog niet geschreven. Franz ongeveer één jaar - de vroegste foto Het woordje ‘die’ in de titel is dubbelzinnig. Als dat het onderwerp van de bijzin is, slaat het op de vrouw, als lijdend voorwerp is Kafka het onderwerp. Beide zijn op zich zinvol, maar in dit geval is alleen de eer...

Het minste wat je van Jürgen Born (1927-2023) kunt zeggen is dat hij een cruciale rol heeft vervuld bij de start en voortgang van de kritische editie van Franz Kafka’s werk sinds 1982. Voor een overzicht daarvan en van ander werk van Born aangaande Kafka, met name de oprichting en het directeurschap van de 'Forschungsstelle für Prager deutsche Literatur' in Wuppertal, verwijs ik graag naar de necrologie van Dieter Lamping . Op deze plaats wil ik vooral aanvullend iets zeggen over zijn band met de Kafka-Kring en ook enkele persoonlijke herinneringen delen. Jürgen Born en ondergetekende na het lustrumsymposium in 1997 ...

Op 18 maart jl. (2022) overleed de balletdanser Jaap Flier (1934). Zijn carrière als choreograaf begon hij in 1955 met een ballet geïnspireerd door Kafka’s Het proces . Jaap Flier in 1956 Het jaar ervoor was Sonia Gaskell leidster van het Nederlands Ballet geworden. Een van haar eerste initiatieven was het stimuleren van experimenteel ballet . De jonge dansers Aart Verstegen, Rudi van Dantzig en Jaap Flier kregen het verzoek om dat te realiseren. Verstegen kwam met La Colonnade op muziek van Darius Milhaud, Van Dantzig met Nachteiland op muziek van Claude Debussy, en Gaskell zelf met De stoelen naar het boe...

Pieter Steinz schreef onder meer Made in Europe. De kunst die ons continent bindt, in 2014 verschenen bij Nieuw Amsterdam Uitgevers. In zijn inleiding noteerde hij: 'Denkend aan Europa zie ik gedeelde cultuur, van Dublin tot Lesbos en van Sint-Petersburg tot Lissabon; literatuur en kunst die grenzen overstijgen.' Een van de hoofdstukken gaat over Kafka. De familie Steinz was zo vriendelijk ons via de uitgever toestemming te verlenen die tekst over te nemen zodat Pieter Steinz ‘op deze manier niet vergeten wordt’. Daar sluiten wij ons graag bij aan. Wij verwijzen bovendien naar het in memoriam dat Niels Bokhove kor...

Augustus 2000 ben ik een week in Berlijn en ik wandel door de toen hippe wijk Prenzlauer Berg. En wie zie ik opeens voor me lopen en herken ik direct: Klaus Wagenbach en zijn vrouw Susanne Schüssler! Een kleine gedrongen man en een lange blonde dame. Ik sprak hen even aan, maakte kennis met Susanne, we praatten wat en gingen weer ieder zijns weegs. Ik zie ze nog voor me lopen. Eenentwintig jaar later, op 17 december jl., is Wagenbach in Berlijn gestorven, 91 jaar oud. Jarenlang was hij een der leidende figuren in de internationale Kafka-Forschung. En was daarom te gast bij de Kafka-Kring eind 1996 in het Rotterdamse ...

In 2018 was Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa en in het kader daarvan werden in de Dorpskerk Huizum rond de schrijver, dichter en arts Jan Jacob Slauerhoff (1898-1936) verschillende activiteiten georganiseerd. Slauerhoff is in Leeuwarden geboren en zijn vader is in die plaats, bij de Dorpskerk Huizum, begraven waaraan Slauerhoff uitgebreid aandacht heeft besteed in zijn gedicht ‘In Memoriam Patris’. In 2018 is dit gedicht, in negen talen vertaald, door Uitgeverij Dokkumer Diep gepubliceerd.

In de Volkskrant van 16 oktober 2021 stond een stukje van Erik van den Berg over de vormgeving van boeken ‘voor dummies’. Kenmerkend daarvoor zijn de kleuren geel en zwart. En dat sinds 1958, toen de bedenker ervan, de Amerikaanse boekendistributeur Clifton K. Hillegass, de eerste deeltjes uitbracht in zijn reeks Cliffs Notes . Ik dacht: volgens mij heb ik de deeltjes over Kafka. En ja hoor: Kafka’s The Trial en Kafka’s The Metamorphosis & other stories , beide geschreven door de Weense docent Herberth Czermak. Aangeschaft in oktober 1996, toevallig precies 25 jaar geleden, dus een herdenking waard…Ik doe dat m...

Einleitung In einem Artikel aus 1964 widerlegte Winfried Kudszus die Annahme, dass das Erzählwerk Franz Kafkas durch die Kongruenz von Erzähler und Protagonisten gekennzeichnet sei. Zum Ausgangspunkt diente der erste berühmte Satz von Der Prozess : 'Jemand musste Josef K. verleumdet haben, denn ohne dass er etwas Böses getan hätte, wurde er eines Morgens verhaftet.' Kudszus wies auf die perspektivische Distanz zwischen Erzähler und Josef K. hin, die durch die Anwendung des Konjunktivs in diesem Satz enthalten ist: Einerseits verspüren wir hier einen von Josef K. distanzierten Erzähler; denn mit der Verhaftung wird be...

Vorig jaar verscheen bij De Arbeiderspers de roman Kafka is dood van Thijs Feuth. Niet alleen de titel verwijst naar Kafka. Op de achterkant van het boek staat: ‘Kafka is dood is een magisch-realistische roman over eenzaamheid en vervreemding, een absurdistische vertelling die herinneringen oproept aan Kafka, Galeano en Bordewijk’.Deze roman heeft terecht goede recensies gekregen en is de moeite van het lezen waard. Mij gaat het hier om de verbinding met Kafka. Bij JP, de hoofdfiguur, hij woont vrij eenzaam aan de westkust van Ierland, komt een hond aangelopen die Kafka wordt genoemd omdat hij een blaffend gel...

Op 1 september is het honderd jaar geleden dat Willem Frederik Hermans (1921-1995) werd geboren. Bij die gelegenheid zal ongetwijfeld uitvoerig worden stilgestaan in de pers, aangezien Hermans geldt als een van Nederlands grootste schrijvers. De schrijver was ook een lezer, iemand met uitgesproken opvattingen hoe literatuur geschreven diende te worden. Franz Kafka was daarbij een lichtend voorbeeld. Kafka paste naadloos in Hermans’ wereldbeschouwing: hij beschouwde hem als een schrijver die in zijn romans en verhalen een moeilijk te doorgronden wereld had verbeeld waarin de mens ronddoolde en naar betekenis zocht. ...

Milena, Kafkas Freundin , is de titel van het boek van Margarete Buber-Neumann uit 1963. De boeken die de laatste jaren over Milena Jesenská zijn verschenen, verwijzen in de titel veelal niet meer naar Kafka: Milena Jesenská kan op eigen benen staan. eine rechtschaffene Frau und feine Natur (tekening van V.H. Brunner uit de biografie van Alena Wagnerová) In dit overzicht van over Milena verschenen boeken zie ik af van een samenvatting van het leven van Milena en van de periode dat Kafka en Milena intensief briefcontact met elkaar hadden. Daarover is, meen ik, genoeg bekend. Wel met de aanbeveling de brieven va...

Midden jaren negentig vat de Duitse literatuurwetenschapper Reiner Stach het plan op een groot opgezette Kafka biografie te schrijven. S. Fischer Verlag gaat akkoord. In 2002 verschijnt het eerste deel, zes jaar later deel twee en in 2014 sluit Stach zijn mammoetproject af. De biografie telt ruim 2.000 pagina’s. Reiner Stach studeerde filosofie, wiskunde en literatuurwetenschap. Wanneer hij in 1996 met de Kafka-biografie begint, is het voor hem al duidelijk dat die uit drie delen zal bestaan.

Paul van Ostaijen las ik al toen ik nog op de middelbare school zat. In die tijd waren er de Ooievaars voor slechts ƒ 1,45. Zij ‘brengen u voor bijna geen geld de beste literatuur en de plezierigste ontspanning’, staat er op de achterkant van nummer 17 uit 1955. Het is de bloemlezing Music-Hall met gedichten en grotesken van Van Ostaijen. Vooral het Alpejagerslied bekoorde mij, het bekende gedicht over een heer die de straat afdaalt en een heer die de straat opklimt, vlak vóór de winkel van Hinderickx en Winderickx.   Nog steeds is mijn belangstelling voor Van Ostaijen niet uitgedoofd. Ik kocht daarom...

Naar aanleiding van de 200ste sterfdag van de keizer ‘Es ist fürchterlich kinderlos zu sterben’, citeerde Kafka Napoleon op Oudejaarsdag 1912 in een brief aan zijn latere verloofde en bijna-echtgenote Felice Bauer (Br I 375; voor afkortingen: zie onderaan). Hij had die uitspraak gevonden in een boek dat hij bezat en waar hij toen regelmatig in bladerde: Berühmte Aussprüche und Worte Napoleons von Corsika bis St. Helena (1906). Inderdaad is Kafka kinderloos gestorven in 1924. Het verhaal dat hij een zoontje zou hebben gehad bij Felice’s vriendin Grete Bloch is alleen al om agendaredenen onmogelijk – waarov...

In de jaren voor haar dood in 1952 vertelde Dora Diamant Marthe Robert haar herinneringen aan het halfjaar dat ze in 1923-24 met Franz Kafka in Berlijn had samengeleefd. In deze herinneringen komt het volgende, inmiddels tamelijk bekende verhaal voor: ‘Als wir in Berlin waren, ging Kafka oft in den Steglitzer Park. Ich begleitete ihn manchmal. Eines Tages trafen wir ein kleines Mädchen, das weinte und ganz verzweifelt zu sein schien. Wir sprachen mit dem Mädchen. Franz fragte es nach seinem Kummer, und wir erfuhren, daß es seine Puppe verloren hatte. Sofort erfindet er eine plausible Geschichte, um dieses Verschwinden zu e...

Met plastic tasje zat hij ergens in het midden van de zaal. Alsof hij net van een boekenmarkt kwam of er dadelijk naar toe zou gaan. Zo herinner ik mij Martin Ros bij de oprichtingsbijeenkomst van de Kafka-Kring in de Amsterdamse Agnietenkapel in oktober 1992. Dat tasje hoorde bij hem, zo kwam hij naar de bijeenkomsten van de Kring. Tenminste, de eerste jaren. Toen internet en e-mail hun intrede deden zagen we hem allengs minder, want daaraan deed Martin niet mee. Soms nodigde ik hem dan per telefoon uit.

Ruim honderd jaar voor de huidige Covid-19-pandemie heerste er in Europa de Spaanse griep, die miljoenen doden eiste, meer dan het aantal slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog die toen eveneens dit continent teisterde. Hoe onderging Franz Kafka, wonend en werkend midden in Europa, deze pandemie?De toenmalige griep begon begin 1918 niet in Europa, laat staan Spanje, maar in de Verenigde Staten, ‘het land van Karl Roßmann’. Door legertransporten vandaar naar Europa in maart dat jaar kreeg de ziekte ook hier voet aan de grond en verspreidde het zich vanuit Frankrijk. Omdat Spaanse kranten het eerst berichtten over...

In de special ‘Berlin als Zwischenstation’. Franz Kafka in Berlijn 1923-1924 van het Kafka-Katern uit mei 1999 stond een artikel over Kafka en de door hem gevolgde cursus aan de Hochschule für die Wissenschaft des Judentums uit mijn pen. Daarin laat ik zien dat niet, zoals met name door Max Brod gesteld, Julius Guttmann en Harry Torczyner Kafka’s docenten waren maar de rabbijn Julius Grünthal . Ik gaf een korte levensschets, uiteraard inclusief het minstens eenmalige bezoek dat Kafka en zijn toenmalige partner Dora Diamant hem medio september 1923 thuis brachten.Julius Grünthal is geboren in 1875 en gestorven in 1943....

Oskar Baum liet Berta Fanta[1] in zijn voordracht[2] bij haar begrafenis, rond 18 december 1918, het volgende zeggen:Ich habe so viele Rückblicke als Menschen sind, die mich lieb haben. Aus der Gesamtheit aller gewinne ich vielleicht, was mir der eigene nicht geben kann. Jedem, dem ich etwas war, muss ich doch etwas anderes gewesen sein! – Nun, Baum Oskar, Sie sind in der Schule, ich rufe Sie auf, sagen Sie: wie war ich? Wie bin ich auf der Netzhaut Ihrer Seele stehen geblieben? Hij was zich terdege bewust van het feit dat men andere mensen nodig heeft om tot een completer beeld te komen, zeker ook wat het be...

In het Kafka-Katern van mei 1998 (6e jrg., nr. 2) stond dit nieuwsbericht:Samsa echt? — In het laatste nummer van het bulletin Die Verwandlung (1997/4) van het Praagse Kafka-genootschap is een merkwaardig document afgedrukt: een brief van een zekere Julius Wertheimer van 7-2-1928 aan de redactie van het Prager Tagblatt. Deze Wertheimer — ‘Prokurist’ bij de Praagse firma Hebanitch (geen Tsjechische schrijfwijze!) und Zepl — beweert een ‘zwager [te zijn] van de overleden Gregor Samsa, wiens voortijdig heengaan misbruikt is door zijn overleden “vriend” Dr. Franz Kafka in diens beruchte verhaal.’ Samsa zou echt bestaan ...

Op het eerste oog opmerkelijk dat de Groningse typograaf-drukker H.N. Werkman in 1938 een kleurig schilderij voortbracht met de titel Het doktersbezoek (Het huisje van Kafka) . Wat zien we daarop? Een vrijstaand huis met rode voorgevel en schoorstenen en gele (verlichte?) vensters, grijze zijgevel, blauw dak en een achterbalkon – en in de deuropening een donkere gestalte met hoge hoed die het huis gaat verlaten, zijn schoenen wijzen immers richting deur. Rechts daarvan een koets met paard. Vooraan een vijvertje met een hekje eromheen, ingebed in een witte (besneeuwde?) voortuin. De achtergrond lijkt een bos te z...

Het is algemeen bekend dat rond de Eerste Wereldoorlog een aantal avantgarde bewegingen in Europa opkwamen als een reactie op de kunst van de 19de eeuw en ook de Jugendstil: bijv. De Stijl in Nederland, futurisme in Italië, Orfeu in Portugal, constructivisme in Rusland, dada in Zwitserland, en, last but ot least, poëtisme en met name Devětsil in het toenmalige Tsjechoslowakije.In het algemeen kunnen we zeggen dat Franz Kafka geen bijzondere interesse had voor de Tsjechische beweging of een van de andere. Maar hij lijkt toch wel énige interesse te hebben gehad in… dada, in 1916, precies honderd jaar geleden nu, in Züric...

Zur 100.Wiederkehr von Kafkas “Urteilsnacht” Der Schlüsseltext Vom 22. auf den 23.September 2012 jährt sich zum 100.Mal jene Nacht, in der Franz Kafka die Erzählung “Das Urteil” schrieb, in der ein Vater seinen Sohn, der ihn in der Führung des gemeinsamen Geschäfts abzulösen beginnt, zum Tode durch Ertrinken verurteilt, welches Urteil der Sohn sofort an sich selbst vollzieht, indem er sich von der nahen Brücke in den Fluss stürzt. Der Schweizer Autor und Literaturwissenschaftler Peter von Matt lässt mit dieser Nacht die literarische Moderne beginnen. Vor allem aber beginnt mit dieser Erzählung Kafkas Weg als Autor von Wel...