In al zijn boeken schildert hij de verschrikkingen van duistere misverstanden en een onvrijwillige schuld tussen mensen. Hij was een man en een kunstenaar met zo’n nauwgezet geweten dat zijn gehoor ook nog daar reikte waar anderen-doven-zich veilig waanden.
Aldus Milena Jesenska in haar In memoriam Franz Kafka.
Een klein gezelschap, niet bang voor het gehoor van Franz Kafka, trof elkaar de eerste avond, 1 oktober 2019, in een vegetarisch restaurant in Berlijn, de stad waar Kafka woonde van september 1923 tot maart 1924. Daar werd ons o.a. Griesspeise mit Himbeersaft en Kopfsalat mit Sahne geserveerd, twee gerechten die Kafka tijdens zijn eerste bezoek aan Berlijn daar ook had gegeten. De kennismaking was meteen een succes.
De volgende morgen, 2 oktober, zagen we in het Literaturhaus de film Milena Jesenská mehr als nur Kafka’s Freundin. Deze film, gemaakt door Margit Saad, is niet beschikbaar voor het grote publiek maar werd speciaal voor ons vertoond.
In de mooie en interessante film leerden we veel over Milena, door Kafka ein lebendiges Feuer genoemd. Het beeld van de vader van Milena als een autoritaire man die weinig van zijn rebelse dochter begreep, wordt in de film bijgesteld. Een voorbeeld:
Op enig moment vroeg de vader van Milena aan haar om de kamer te verlaten. Hij wilde buiten het gehoor van zijn dochter met zijn vrouw spreken. Nadat Milena de kamer had verlaten, opende hij de deur in de veronderstelling dat zijn dochter daarachter stond te luisteren. Maar hij vergiste zich en gaf dat ruiterlijk toe:
Er kam zu mir mit ernsten, großen Schritten, reichte mir die Hand und sagte: ‘Bitte verzeih mir, ich werde dich nie mehr verdächtigen’. Das gequälte Herz wurde auf einmal stolz und frei, der Vater stand da, ehrenhaft und gerecht, und lehrte mich in dieser Minute wertvolle Dinge.
Na de lunch volgde een literaire wandeling onder leiding van Sebastian Januszewski, medewerker van het Literaturhaus Berlin aan de Fasanenstrasse, een zijstraat van de Kurfürstendamm. In die omgeving hebben veel schrijvers gewoond, onder wie Bertold Brecht, Gerhart Hauptman, Heinrich Mann. Maar ook Walter Benjamin, Robert Musil, Karl en Robert Walser, Else Lasker-Schüler, Tucholsky, Franz Hessel en Irmgard Keun. Erich Mühsam noemde deze buurt, enigzins ironisch, das Industrie Gebiet der Intelligenz. Bovendien bevonden zich daar het Café des Westens en het Romanisches Café. Een boeiende wandeling al bestaan die cafés niet meer en konden wij deze dus ook niet meer bezoeken.
Wandeling onder leiding van Sebastian Januszewski, medewerker van het Literaturhaus Berlin
In het Literaturhaus hebben wij ook de maaltijd gebruikt. Hans-Gerd Koch, de schrijver van het boekje Kafka in Berlin en de spreker van de avond, was daar al aanwezig als onze gast. Koch hield daarna, zoals te verwachten was, een boeiende inleiding over alle connecties van Kafka met Berlijn en vertelde ons bovendien over de mede door hem geredigeerde Kritische Ausgabe van het werk van Kafka. Het wachten is nog op het laatste deel van de brieven, deel vijf, dat hopelijk volgend jaar kan verschijnen. Er staat ook nog een uitgave met Hebräische Studien op stapel die wacht op de ontsluiting van wat dezer dagen door de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem is ontvangen.
Hans-Gerd Koch spreekt over Kafka in Berlin
Kafka heeft in Berlijn op drie adressen gewoond:
Miquelstrasse 8. Thans Muthesiusstrasse. Dit huis staat er niet meer.
Grunewaldstrasse 13.
Heidestrasse 25-26. Thans Busseallee 7-9. Ook dit huis staat er niet meer.
Donderdag 3 oktober gingen we met de U-bahn naar Rathaus Steglitz en liepen we eerst naar de Grünewaldstrasse. Plaquetten op dit huis herinneren er aan dat Kafka hier heeft gewoond. Een prachtige, destijds landelijk gelegen omgeving met vele villa’s.
De Kafka-Kring bij het huis aan de Grünewaldstrasse 13
Hoewel het huis er niet meer staat gingen we toch naar de Miquelstrasse / Muthesiusstrasse. In het café Rothenburg Eck hangt namelijk een oude foto met uitzicht op het huis waar Kafka indertijd heeft gewoond (erker links boven):
Foto in café Rothenburg Eck
In dit café, dat speciaal voor ons geopend werd, vertelde bestuurslid Gerrit Reinink over het verhaal Eine kleine Frau, waarschijnlijk geënt op de vrouw die indertijd in de Miquelstrasse de hospita van Kafka was.
‘s Middags was er een rondleiding, onder leiding van een gids, de wel zeer kundige Wolfgang Feyerabend. Met hem liepen we door het Scheunenviertel, indertijd het gedeelte van Berlijn waar de arme Joden uit Oost-Europa hun toevlucht zochten. In Juden auf Wanderschaft vroeg Joseph Roth zich over deze weinig aantrekkelijke woonomgeving dan ook af: Wer in aller Welt kommt freiwillig nach Berlin? Dat is nu wel anders!
De reis werd afgesloten in een voortreffelijk Italiaans restaurant waar met veel plezier werd teruggekeken op de afgelopen paar dagen.
xxx
Een goed bezochte bijeenkomst met boeiende lezingen oktober 2018! De lezingen staan in het Kafka-Cahier 7.
PROGRAMMA
Jaarvergadering Nederlandse Kafka-Kring
28 oktober 2018 14.00 uur
Goethe-Institut Amsterdam
Herengracht 470 1017 CA Amsterdam
Toegang € 5
Donateurs van de kring gratis
Wout van Bekkum over Kafka en Praag:
Etnisch profileren in Praag en Kafka de verteller
In het begin van de twintigste eeuw woonde een groot deel van de Boheemse Joden in Praag. Zij werden daar geconfronteerd met de andere bevolkingsgroepen en terugkijkend zien we in die tijd in Praag een veelkleurig palet aan identiteiten. Maar de Joodse bevolkingsgroep onderging daardoor op vrijwel alle punten, religieus, politiek, cultureel, een verandering. Het tekende de Praagse Joden, het tekende ook de familie Kafka.
Tegen deze achtergrond staat vooral de betekenis van de talrijke en goed georganiseerde Burschenschaften in Praag centraal. De vraag rijst wat deze en andere bewegingen met Kafka te maken hebben. Waar hoorde hij bij of juist niet bij. Welke invloeden onderging hij.
Kafka had meer dan we kunnen vermoeden te maken had met de pressie die door deze bewegingen werd uitgeoefend. Helpt het ons om hem en zijn oeuvre beter te kunnen plaatsen? We zullen het zien!
Prof. dr. W.J. van Bekkum
Wout van Bekkum is hoogleraar Midden-Oosten Studies aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij studeerde aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem en legde zich toe op Middeleeuws-Hebreeuwse dichtkunst in het Byzantijnse Rijk. Tevens was hij in de periode 1996-2001 hoogleraar Modern-Joodse Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam met als kernthema ‘de geschiedenis van Joods Praag’.
Oskar Baum in de schijnwerpers:
Oskar Baum
Sabine Dominik en Emmy van Swaaij brengen met hun lezing de bijna vergeten blinde schrijver Oskar Baum (1883-1941) onder de aandacht. Hugo Bergmann schreef: ‘Baum war eines der aktivsten Mitglieder eines literarischen Freundeskreises in Prag, dem u.a. Max Brod, Franz Kafka, Felix Weltsch angehörten.´
Wie was deze veelzijdige, actieve man? Waarom werd hij door Franz Kafka zo gewaardeerd? Baum, naast zijn werk als musicus en muziekrecensent een succesvol schrijver, behandelde in zijn fictie en non-fictie een rijk palet aan onderwerpen. Zijn literaire werk is nog steeds actueel en verdient opnieuw onder de aandacht gebracht te worden.
Door hun kennis van het brailleschrift hebben Sabine Dominik en Emmy van Swaaij toegang tot bronnen die tot nu toe nog niet ontsloten waren.
Dr. Ph. Sabine Dominik
Sabine Dominik (1959, Aken) heeft na het behalen van haar middelbare schooldiploma een opleiding tot arts-assistent afgesloten. Vervolgens studeerde ze in Würzburg moderne Duitse literatuurgeschiedenis, Slavische studies, folklore en didactiek. Als onderdeel van die studie vertoefde ze een semester in Wenen en ontving ze een beurs die haar in staat stelde om vier maanden in Jeruzalem aan haar proefschrift te werken. (Sabine Dominik, Oskar Baum – Ein Schriftsteller des Prager Kreises. Diss. Universität Würzburg, 1988.) Zowel haar masterscriptie als haar proefschrift hadden de schrijver Oskar Baum tot onderwerp. Sinds 1998 is ze werkzaam bij een levensverzekeringsmaatschappij. Gedurende twee zittingsperiodes heeft ze bovendien voor een lid van de Bundestag gewerkt.
Emmy van Swaaij
Emmy van Swaaij (1982, Utrecht) studeerde in de zomer van 2006 af als dramatherapeut, waarna ze zich heeft omgeschoold tot tolk Nederlandse Gebarentaal met als specialisatie het tolken voor Doofblinden. In 2013 sloot ze deze studie af en momenteel werkt ze als freelance tolk Nederlandse Gebarentaal. Sinds 2011 werkt ze intensief aan het toegankelijker maken en in kaart brengen van de nalatenschap van de schrijver Oskar Baum. In 2013 publiceerde ze een audioboek van Das Leben im Dunkeln van Oskar Baum.