Margaret Kohlenbach over de ‘Zürauer teksten’

Al vele jaren staan de raadselachtige notities die Kafka tijdens zijn verblijf om 1917-18 bij zus Ottla in het dorp Zürau maakte in de belangstelling. Hijzelf beschouwde die acht maanden later als een van de belangrijkste periodes in zijn leven, en dat zegt impliciet wat over die notities. In die tijd of in 1920 selecteerde en nummerde Kafka zelf ruim honderd van die notities. Misschien om ze ooit te publiceren, waarvan het echter niet gekomen is. Sindsdien worden ze, eigenlijk ten onrechte, aforismen genoemd.

Een kleine greep uit de publicaties van en over deze teksten. Een van die notities siert de omslag van de pocketeditie van Max Brods Kafka-biografie uit 1963. Malcolm Pasley verzorgde in 1994 een Engelse vertaling van de hele selectie. In 2004 bracht Roberto Calasso via zijn eigen uitgeverij Adelphi een Italiaanse vertaling uit, waarvan in 2006 een Duitse versie volgde. En toen volgde in 2019 de tekstuitgave ‘Du bist die Aufgabe’. Aphorismen met uitvoerig commentaar van biograaf Reiner Stach. Ten eerste: Stach zelf geeft toe dat het welbeschouwd geen aforismen zijn maar zet dat wel in de titel. Ten tweede: het commentaar bevat vooral verwijzingen naar verwante passages elders in Kafka’s werk en dat is zeker nuttig, maar geen overkoepelende duiding van de ‘aforismen’ als geheel. Tot slot heb ik het nog niet eens over de vele studies over deze intrigerende notities.

En toen stuitte ik op de vorig jaar verschenen publicatie Franz Kafka in Zürau 1917-1918 van een zekere Margarete Kohlenbach. Een onbekende voor mij, maar dat zegt niets. Kohlenbach heeft haar sporen verdiend: ze doceerde literatuurwetenschap en filosofie in Oostenrijk, Duitsland, Frankrijk en Engeland en publiceerde niet alleen over Kafka maar ook over E.T.A. Hoffmann, Georg Büchner, Walter Benjamin, Thomas Bernhard en Elfriede Jelinek. Voorwaar niet niks.

Mijn eerste reactie was: o jee, iemand is mij voor, want ikzelf werk al geruime tijd aan een omvattende studie en duiding van deze, wat ik noem, ‘Zürauer teksten’ – ‘overpeinzingen’ zou ook kunnen. Dus sloeg ik enigszins zenuwachtig aan het lezen.

Het boek is ingedeeld in met van één tot en met vier genummerde afdelingen die ik gemakshalve maar thematisch noem. Geen inleiding over intenties e.d., het begint meteen met Kafka’s aankomst in Zürau. Dan ontspint zich een behandeling van Kafka’s notities onder vele tussenkopjes. Een weloverwogen structuur, neem ik dus aan.

Kohlenbach hanteert daarbij een opvallende en interessante citeermethode: tekstblokken zijn apart en inspringend weergegeven, korte termen en passages uit Kafka’s teksten in haar lopende tekst zijn met blauwe letters gemarkeerd. Op zich een originele aanpak, maar dit laatste leverde mij, partieel kleurenblind, meteen een probleem op. Toch las ik stug door.

Handschrift van ‘Zürauer Text’ 1

Eén ding werd al snel duidelijk: Kohlenbach kent ‘haar’ Kafka. Niet alleen zijn alledaagse leven, maar vooral ook zijn lectuur en interesses die relevant (kunnen) zijn voor de Zürau-teksten. Dat blijkt met name uit de vele verwijzingen en zijstappen die ze maakt in haar exegese. Ze goochelt – en dat bedoel ik niet negatief – met citaten uit Kafka’s werk, die ze handig en betekenisvol weet te incorporeren in haar eigen tekst.

Al lezende ging ik mij afvragen, welke methodiek ze hanteerde. De label die ik gaandeweg daarvoor bedacht luidt: ‘empathisch parafraseren’, gepaard gaand met close reading zonder dit te overdrijven. Tegelijk legt ze soms speculatieve verbanden binnen en ook buiten Kafka’s werk, wat op zich geen bezwaar is. Maar na verloop van tijd en pagina’s drong het besef door dat ik geen beeld kreeg van waar het heenging. Het ging maar door met die verbanden. Het voelde alsof ik op een stuurloos bootje voer in een onbestemde zee naar een onbestemd doel. Ik stopte — toegegeven: met enige gêne en tegenzin — en bekeek stiekem de laatste hoofdstukken: geen conclusie, geen terugblik, geen synthese.

Verder aandachtig bladerend door het boek zag ik dat het empathisch parafraseren inderdaad maar doorging. Net als bij Stach komt er geen overkoepelende duiding — of een pging daartoe — van wat Kafka met zijn notities nou eigenlijk voorhad. De goedbedoelde parafrase suddert maar door.

Dit boek brengt de Kafka-lezer niet echt verder in deze nog steeds intrigerende reeks notities. Jammer!

Niels Bokhove

Margarete Kohlenbach, Franz Kafka in Zürau 1917-1918. Transit, Berlin 2023. isbn 978-3-88747-408-9. 252 pp., € 26,00.