door Niels Bokhove
In het Kafka-Katern van mei 1998 (6e jrg., nr. 2) stond dit nieuwsbericht:
Samsa echt? — In het laatste nummer van het bulletin Die Verwandlung (1997/4) van het Praagse Kafka-genootschap is een merkwaardig document afgedrukt: een brief van een zekere Julius Wertheimer van 7-2-1928 aan de redactie van het Prager Tagblatt. Deze Wertheimer — ‘Prokurist’ bij de Praagse firma Hebanitch (geen Tsjechische schrijfwijze!) und Zepl — beweert een ‘zwager [te zijn] van de overleden Gregor Samsa, wiens voortijdig heengaan misbruikt is door zijn overleden “vriend” Dr. Franz Kafka in diens beruchte verhaal.’ Samsa zou echt bestaan hebben en een schoolgenoot van Kafka zijn geweest!
Een en ander wordt door de Verwandlung-redactie ingeleid met de opmerking dat de brief — in het Tsjechisch gesteld en voor ons vertaald door Praha, Tsjechisch vertaalbureau — zonder begeleidende brief is toegestuurd door ‘een lid van de Nederlandse Franz Kafka-Kring’.
Redacteur Jos Schneider, tijdelijk Katern-correspondent in Praag, vond noch Wertheimer noch diens werkgever in het Praags adresboek van 1926. Verder bleek hem dat rond jl. Kerstmis [1997] de Nederlandse, ons verder onbekende auteur Paul H. van Raalten (geen lid van de Kafka-Kring!) het kantoor van het Praagse genootschap bezocht had, ter plekke lid was geworden en daarbij als cadeautje een recente bibliofiele uitgave van Ein Landarzt met illustraties van Alfred Kubin had achtergelaten. Kort daarna ontving men in Praag een pakketje met daarin een monografie over Kubin en de bewuste, in het Engels geschreven brief. De afzender bleek dezelfde Van Raalten te zijn, de Verwandlung-redactie stelde snel vast wat wij al meteen dachten, nl. dat het om een fake ging. Schneiders pogingen om Van Raalten te bereiken mislukten tot nu toe.
De brief in kwestie werd toen niet afgedrukt. We doen dat nu alsnog, mét de aanhef van de redactie van Die Verwandlung, in het Tsjechisch en in de — zeer licht bewerkte — vertaling :
Dit is een gelegaliseerde brief, die de redactie van Prager Tagblatt op 7 februari 1928 heeft ontvangen.
Geachte Heer Uitgever,
Ik ben een zwager van de overleden Gregor Samsa, wiens voortijdig heengaan misbruikt is door zijn overleden ‘vriend’ Dr. Franz Kafka in diens beruchte verhaal. Ik schrijf deze regels uit naam van mijn schoonmoeder, die steeds ziek is en die voelt dat de tijd gekomen is om bepaalde omstandigheden in het enigszins ongelukkige leven van Gregor Samsa en zijn misbruikte vriendschap met Dr. Franz Kafka nader te belichten.
Dr. Franz Kafka gold steeds als een vriend van de familie. De heer Samsa, vader van Gregor en mijn schoonvader, roemde zijn (d.i. Dr. Franz Kafka’s) zuivere, niet-ostentatieve manieren en hoopte vooral dat hij, d.i. Dr. Franz Kafka, een rustgevende invloed op Gregor zou hebben. Zoals bleek, gebeurde precies het tegenovergestelde.
In samenhang hiermee moet toegegeven worden, dat Gregor alreeds vanaf zijn geboorte enigszins een kever was. Alle vrouwen in de buurt herinneren zich dat Gregor nog in zijn kinderwagen, liggend op zijn ruggetje, op iedereen een afschrikwekkende en verpletterende indruk maakte, net alsof zij over de grenzen van de menselijke soort heenzagen. Zowel hijzelf als de gezichten boven de kinderwagen.
Geachte heer uitgever, zijn ouders hadden geen andere keuze. Zij lieten hem duidelijk blijken, en dat al vanaf de dagen in zijn kinderwagen, dat hij, d.i. Gregor Samsa, een kever was en zij menselijke wezens.
Toen hij de schooljaren bereikte, sloten zij met de onderwijzers een verstandige overeenkomst. De onderwijzers waren eerst geschrokken, later echter hebben zij allen beseft dat hun oplossing, dat is de oplossing van de heer en mevrouw Samsa, de enige mogelijke oplossing was. Gregor schikte zich heel natuurlijk in zijn keverschap.
Soms leek het er zelfs op dat hij daarin plezier vond. Desalniettemin heeft hem dat nooit geheel gelukkig gemaakt, hetgeen ongetwijfeld geen verbazing wekt. Spelen met andere kinderen kon hem niet worden toegestaan. Niemand veronderstelde dat zijn toestand besmettelijk was, maar ook niemand wist hoe kinderen zouden reageren op zijn uiterlijk dat de grenzen van de menselijke soort overschreed.
Ik herinner mij dat wij, kinderen uit de buurt, naar Gregor keken als naar iets afstotelijk en dat wij niet met hem wilden spelen, zelfs niet als onze ouders dat toestonden. Ondanks dat alles trachtten zijn ouders de omstandigheden, waaronder hij thuis verkeerde, zo plezierig mogelijk te maken. De wanden van zijn kamer waren geschilderd in gele tinten en zijn vader heeft ooit voor hem een boek over kevers gekocht, met schitterende illustraties. Hij bekeek dit uren achtereen (d.i. de vader).
Met Dr. Franz Kafka maakte Gregor kennis op school. Dr. Franz Kafka was ook een vreemde vogel, het was dus logisch dat zij beiden naast elkaar zaten. In de klas kon geen enkele afgescheiden plek gevonden worden, waar Gregor alleen kon zitten. De ouders van Dr. Franz Kafka noch de ouders van Gregor spoorden hun vriendschap aan, er kon dan ook niet van een vriendschap gesproken worden tot het begin van hun eenzame jaren van vroege mannelijkheid, vol gezamenlijke frustratie. Dit alles is grotendeels bekend uit de exhibitionalistische en weinig-scrupuleuze beschrijvingen van Dr. Franz Kafka.
Ik zou nog iets willen benadrukken, namelijk de werkelijkheid dat het geenszins eenvoudig is om ouder te zijn van kinderen zoals Gregor Samsa en Dr. Franz Kafka waren. Gregors ouders spraken vaak met de ouders van Dr. Franz Kafka over hun kinderen. Ik ben er zeker van dat, als zij de nieuwe fantastische methoden van Dr. Sigmund Freud tot hun beschikking zouden hebben gehad, die u, geachte heer uitgever, in de laatste zondagbijlage van uw uitstekende krant hoog heeft gewaardeerd, Gregor Samsa en Dr. Franz Kafka gelukkige menselijke wezens vol harmonie en licht zouden zijn, met een volmaakt seksueel en gezinsleven, niet geheel ongelijk aan het leven van Dr. Sigmund Freud zelf.
Laten wij dus hopen dat wij met het zeer diepe inzicht, waarmee Dr. Sigmund Freud tot ons zielenleven doordrong, ook raad zullen weten voor alle keverachtige wezens die hier voor ons geboren zijn, op zo’n verstandige en bedaarde manier, dat wij hun het leed zullen besparen waaraan Gregor Samsa en Dr. Franz Kafka blootgesteld zijn geweest, hetgeen slechts te wijten was aan de pure onwetendheid van voorgaande generaties.
Met hoogachting
Julius Wertheimer
Procurist. Hebanitch und Zepl
Prag 1 – Pariska 13/1824
Naschrift
Zou er anno 2017 misschien iets over de mysterieuze Van Raalten te vinden zijn? In Die Verwandlung van 1996 ontdekte ik dat als leden van de Praagse zusterorganisatie ‘Maria a Paul Van Raalten’ vermeld staan. Via Google bleek dat het hier weleens om Paul van Raalten, olijfolie- en truffelimporteur, en zijn vrouw Maria van Raalten, beeldend kunstenaar, zou kunnen gaan. Ik mailde hem meteen en dit was zijn antwoord:
Volgens mij was ik in die tijd wel degelijk lid van de Franz Kafka Kring, maar dat terzijde.
De brief van ‘Wertheimer’ was geschreven door een, inmiddels overleden, vriend van mij, de in Praag geboren Israëlische fotograaf, dichter en wetenschapper Thomas Ungar die het leuk vond dat ik (ook) lid was van het Praagse Kafka-genootschap. Ik heb de brief overigens ook aan de Kring aangeboden maar men vond dat niet serieus, wat het ook niet was.
Ik en de familie van Thomas zullen een publicatie zeker op prijs stellen!
Waarom het Kafka-Katern deze curieuze en vermakelijke brief indertijd weigerde, valt niet meer te achterhalen. Maar bij deze alsnog de publicatie plús de onthulling van het raadsel.
Niels Bokhove